متن و منتقد

اخلاق

(علی بیگی)

علم اخلاق به‌عنوان یک شاخه علمی، به‌مرور از بین خواهد رفت و در دو شاخه دیگر علمی، شناخت مذاهب و روان‌شناسی تکامل، ادغام خواهد شد.

در طول تاریخ، از یونان باستان تاکنون، مطالعه اخلاقیات و این‌که چه چیزی و چرا اخلاقی هست یا نیست، بر عهده فلاسفه و رهبران مذهبی بوده است. ولی با پیشرفت‌های علمی، همان‌طور که دیگر معتقد نیستیم که زمین صاف است و مرکز جهان، همان‌طور که می‌دانیم زمین بر شاخ گاو قرار نگرفته است، خیلی از مباحث علمی، از شکل نظری مطلق، به شکل ملموس و قابل‌اثبات درآمدند.

فراموش نکنید که در یونان باستان، علم فیزیک را با بحث فلسفی بررسی می‌کردند و مثلاً معتقد بودند اگر دو جسم، یکی سبک و یکی سنگین را از ارتفاع به پایین پرت کنیم، جسم سنگین، زودتر به زمین می‌رسد، چون جرم بیشتری دارد و تمنای بالاتری برای رسیدن به زمین. امروز می‌دانیم که این نظریه را می‌شود با آزمایش عملی و فرمول ریاضی رد کرد.

نقد و تحلیل

سه مفهوم در باطن کلمه اخلاق (Ethics) وجود دارد که در تعریف اصطلاح اخلاق، دقت و تأمل در استفاده مفهومی از معنی و کاربرد آن، مراد ما را در تبیین درست و دقیق‌تر اصطلاح اخلاق، روشن خواهد کرد. مقدما بر اهل تحقیق مبرهن است که مفهوم اصطلاح علم اخلاق در واژه انگلیسی با فلسفه اخلاق فقط اشتراک لفظی دارد و یکی پنداشتن معنای این دو با یکدیگر موجب خلط معنا، می‌شود. در مفهوم اصطلاح اخلاق سه معنی در نظر گرفته می‌شود.

1- فرا اخلاق (Metaethics)

2- اخلاق هنجاری (Normative Ethics)

3- اخلاق توصیفی (Descriptive Ethics)

در فرا اخلاق، تحقیق در مفهوم اخلاق را با تحلیل زبان معنایی اخلاق و خاستگاه معرفت‌شناسی آن دنبال می‌کنیم. مفاهیمی مانند "خوب"، "بد"، "زشت"، "رذیلت" و "فضیلت" و... در فرا اخلاق موردبررسی معرفت‌شناسانه قرار می‌گیرد. به همین دلیل فرا اخلاق جزء فلسفه اخلاق به شمار می‌رود.

در اخلاق هنجاری به‌جای تحلیل مفهومی اخلاق، یعنی آنچه در فرا اخلاق صورت می‌گیرد و در شمار وظایف فلسفه اخلاق محسوب می‌شود، ما به بررسی مصادیق اخلاقی می‌پردازیم و با تعیین مصادیق عینی خارجی، از طریق تعیین مصادیق، به تبیین اخلاق می‌پردازیم.

در اخلاق توصیفی، از دو مفهوم فلسفی اخلاق، در فرا اخلاق و اخلاق هنجاری، عبور نموده و در بررسی دقیق‌تر شواهد و مصادیق اخلاقی، به تحقیق و تبیین چگونگی شکل‌گیری عمل اخلاقی، دست می‌زنیم. تحقیق در این مرحله ناظر بررسی‌های تجربی و آزمایشگاهی و مبتنی بر روش‌های علمی روان‌شناسی و جامعه‌شناسی و تاریخی است. در این مرحله نتایج پژوهش‌های علمی تجربی با حیوانات، بی‌طرفانه است و به‌منظور شناخت حقایقی درباره طبیعت اخلاقی انسان، صورت می‌گیرد. اگر خواسته باشیم در واکاوی اصطلاح اخلاق، علمی، عمیق و دقیق، اظهارنظر کنیم، ناگزیر از کنکاش در فلسفه اخلاق هستیم و به نظر می‌رسد، توجه به تنها بخشی از مفهوم اخلاق و بسط معنایی آن، به اخلاق، مقصود به مراد نخواهد بود و نتیجه‌ای یک‌جانبه، متعصبانه و عقیم به دست خواهد داد.

(حمید ژیان پور)