متن و منتقد

جايگشت تداعي

سیروس مرادی

تحولات سیاسی زبان رایج را تغییر داده و کلمات جدیدی را وارد زبان کرده و یا کاربرد واژه‌های قدیمی را تغییر می‌دهند. این شعر از سایه برای اولین بار در مجله فردوسی، اسفند سال 1332 حدود 7 ماه بعد از کودتای 28 مرداد چاپ شد. به "بال شکسته"، "پای بسته" و پرواز بلند در شرایط اختناق معانی جدیدی پیدا کردند.

حمید ژیان پور

تحولات سياسي، يعني زبان تحولات سياسي.

بنابراين، تحولات و تغييرات، مقدم بر زبان فرض نمی‌شود.

كلمات جديد، حاصل تأملات زبان انديشي است و به نظر می‌رسد عكس آن نمی‌تواند منطقاً روا باشد...

سیروس مرادی

واژه‌های مستضعف؛ مستکبر؛ گشت ارشاد؛ مشت محکم؛ استکبار جهانی؛ آمریکای جهان خوار؛ خودی و غیرخودی؛ بسیج؛ ... بعد از انقلاب با معانی جدیدی که حالا از آن‌ها درک می‌شود وارد زبان فارسی شدند. البته شما هم درست می­گویید. تعدادی لغت هم بنا بر نیاز روز توسط فرهنگستان وارد زبان می‌شود. بخشنامه؛ دانشکده؛ دادگستری؛ ستاد ارتش؛ سرگرد و سروان و سرباز و کارگر و دانشجو ... جنبش الی‌آخر. شاعران و نویسندگان پیشاهنگ دور زدن سانسور در شرایط اختناق هستند. مثلاً دستگاه سانسور در اسفند سال 1332 اصلاً متوجه پیام شعر کوتاه سایه (که در بالاآمده) نشد. بعدها واژه‌هایی نظیر شب؛ عسس؛ دشنه؛ گزمه؛ قرق؛ خروس‌خوان؛ حرامی؛ صبح؛ ... گل سرخ؛ با معنائی که همه متوجه می‌شوند وارد زبان فارسی شدند. به آن تاریخی که سایه زیر شعرش گذاشته خوب دقت کنید. احتمالاً خواسته شرایط سختی را که در آن تاریخ با آن مواجه بوده به خواننده شعر منتقل کند.

حمید ژیان پور

واژهايي نظير استكبار جهاني، آمريكاي جهان خوار، گشت ارشاد و غيره تركيب وصفي هستند و به نظر می‌رسد توصیف‌کننده و تداعی‌کننده موقعیت‌اند.

همچنين واژه‌های مستضعف، استكبار، مستكبر و غيره... صفت فاعلي يا مفعولي محسوب می‌شود و برخاسته از نسبت فعل است و نه ذات و جوهر فعل.

كه اگر جز این بود، صفت محسوب نمی‌شد؛ زیرا ذات، جوهر و لاينفك فعل است و نياز به وصف ندارد.

تركيب وصفي كه در بالا به آن اشاره رفت، مبتني بر نظريه "جايگشت تداعي" كه در آن‌یک موقعيت منجر به، به وجود آمدن ادامه موقعيت می‌شود، قابل تبيين است.

به‌عنوان‌مثال مبتني بر نظريه "جايگشت تداعي" تايپ كردن مكرر و مداوم حروف، موجب می‌شود تا تايپيست بدون نگاه به حروف صفحه‌کلید، جايگاه حروف را ناخودآگاه و ناهشیار تشخيص بدهد.

در شعر و يا به‌طورکلی تر در هنر، اصالت واژه‌های نوظهور، نمی‌تواند برخاسته از زمينه يا موقعيت و يا تداعي جايگشت موقعيت باشد. بلكه به نظر می‌آید برخاسته از زبان فراگرد است كه به‌جای جايگشت، بر نوعي زايش انديشه در زبان وابسته است...