متن و منتقد

آیا انسان پیروز خواهد شد؟

(مجتبی تجلی)

"آیا انسان پیروز خواهد شد؟" بگذارید از اینجا شروع کنم که قرار بود "گفتگوی تمدن‌ها" انجام شود و ایده‌، جذاب و نوید‌بخش بود. سال‌ها قبل‌تر از آن "هگلِ" خردورز، غایت مسیر تاریخی انسان را گذر از آگاهی به خودآگاهی و سپس آزادی و آن ته‌تهش خوشبختی نوع انسان پیش‌بینی کرده بود. این هم جذاب و خوشگوار است. اما چند وقتی است که با شنیدن اخبار و تحلیل‌های آن از نظرات "اریک فروم" در کتاب "آیا انسان پیروز خواهد شد؟" یاد می‌کنم. کتابی که هیچ‌وقت بخت یاری نکرد که تمامش را بخوانم. دلیل این یاد‌کرد را در ادامه خواهم گفت. امروز رفتم سراغ کتاب و دوباره نگاهی به بخش‌هایی از آن کردم. فروم در این کتاب که عنوانش هم استفهامی است، خطابه معروف "ویلیام فاکنر" (برنده‌ی نوبل ادبیات) را در مورداطمینان از پیروزی و بقای نوع بشر زیر سؤال می‌برد. می‌گوید انسان با نظام سرمایه‌داری‌اش روز به روز به آزادی نزدیک نمی‌شود که هیچ، از آن فاصله می‌گیرد. معتقد است، آدمی به رشد عقلی و علمی قابلی دست‌یافته و بی‌محابا در آن جلو می‌رود؛ اما ازنظر عاطفی، در مرحله‌ای اولیه و غیر‌عقلانی است که با مرحله پیش از ظهور بودا و یهود و مسیح فرقی ندارد. فروم نگران بازگشت بت‌پرستی و بربریت است و حالا می‌بینیم که حق با اوست. شاید بیست سال هم از اندیشه سخن گفتن تمدن‌ها باهم نگذشته است؛ اما حالا این اتفاق نیفتاده که هیچ، در هر گوشه‌ای از دنیا سودای برپاکردن امپراطوری‌های منقرض‌شده در سر‌مغز آدمیان و دولتمردان افتاده است. آن‌طرف ترکیه‌ی اردوغان می‌خواهد امپراطوری عثمانی را از نو بنا کند و آن‌سوی دیگر قرار است، عظمت دوران تزاری روسیه برگردد. این اواخر هم که زمزمه‌ی جنگی بیولوژیک-سیاسی از طرف چین به گوش می‌رسد که می‌خواهد جهان را به دست بگیرد و گویا حوصله هم ندارد صدسال و بیشتر و کمتر صبر کند. هر چه زودتر بهتر که تمدن چینی بار دیگر عظیم‌ترین تمدن جهان شود. آمریکایِ ترامپ هم که حساب افکارش در مورد سروری بی‌چون‌وچرای آمریکا مشخص است. این‌ها را کنار سودای صدور چیزهای جورواجور از طرف کشورهای درحال‌توسعه یا حتی توسعه‌نیافته گذاشتم. آن‌وقت بود که با خودم گفتم: با این توسعه‌ی بدویتِ عاطفی، آیا "انسان پیروز خواهد شد؟" و بعدش گفتم: گمان نمی‌کنم. درودی نثارِ "اریک فروم" کردم و تصمیم گرفتم کتابش را کامل بخوانم.

نقد و تحلیل

اريك فروم از مفهوم آزادي سخن می‌گوید. هر مفهومي وابسته به سازه است و سازه مجموعه مفاهيمي است كه ارزش افزوده می‌آفریند. به نظر می‌رسد مفهوم آزادي در نظريه اريك فروم، سازه آزادي است كه بنيان تعقل و عواطف انساني را به‌سوی تبلور ارزش‌های ناپيدا، عميق و متعالي پيش خواهد برد. مسير عبور ارزش‌های افزوده از ميان بقاياي اجساد بت‌پرستی و بربريت راه خود را از تاریکی‌های برجای‌مانده عبور خواهد داد و به گردش تحول رشد و پيدايي آزادي منتهي خواهد شد.

انتهاي هر چيز آغازي است براي ابهام و آزادي مفهومي مبهم براي آغازيدن و باليدن است...

(حمید ژیان پور)